Trả lại tên cho "Lá Cải"

BBC: Vài tuần trước ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam 21/6, một cuộc khẩu chiến nổ ra giữa một số báo trong nước về điều được gọi là 'lá cải' trong làng báo Việt Nam.

Nhưng cũng có những người lý luận rằng tại Việt Nam chưa có thứ gọi là báo lá cải.

Người lại bảo không có tin lá cải mà chỉ có cách khai thác tin lá cải.

Câu chuyện cũng có thể phản ánh 'cơn giật mình' trong xã hội Việt Nam về đạo đức khi các chuẩn mực đều lệch kim.

Vậy báo lá cải có từ khi nào, thế nào là 'lá cải' và có phải cứ 'lá cải' đã là tiêu cực?

Theo Phó Giáo sư Frank Esser từ Institut fuer Publizistik thuộc Đại học Johannes Gutenberg, Đức, mặc dù nhen nhóm ở Hoa Kỳ trong những năm 1890 với phong trào báo hạ cấp Yellow Journalism, sự hình thành toàn diện của báo lá cải bắt đầu ở Anh năm 1903 khi Lord Northcliffe lập ra tờ Daily Mirror và biến nó thành báo lá cải bán chạy nhất.

Từ tiếng Anh của lá cải, tabloid, được xem là xuất phát từ một thương hiệu dược phẩm chỉ loại thuốc được cô lại thành viên hay viên con nhộng.

Irving Fang, tác giả cuốn Lịch sử Truyền thông Đại chúng: Sáu Cuộc Cách mạng Thông tin, nói tính gây nghiện và dễ nuốt của thuốc đã được chuyển sang cho truyền thông vào hồi đầu thế kỷ 20 khi người ta dùng từ tabloid để chỉ báo khổ nhỏ A3 vốn dễ đọc trên tàu điện ngầm và xe buýt so với báo khổ lớn A2.

Các báo lá cải có cùng xu hướng tập trung khai thác scandal, tội phạm, người nổi tiếng và 'buôn chuyện'
Anh quốc được coi là nước có sự phân biệt rõ ràng nhất giữa báo lá cải và báo chính thống, những tờ báo mà trong những năm gần đây cũng đã chuyển từ khổ A2 sang A3 với phương châm 'vẫn tờ báo đó, vẫn những câu chuyện đó, chỉ có khác khổ'.

Tại các quốc gia như Việt Nam, lá cải là khái niệm nhập khẩu và người ta có thể nói về xu hướng 'lá cải hóa' khi sở hữu tư nhân về báo chí không được công nhận nhưng sự quản lý các mảng tin phi chính trị có thể 'du di' tùy vào khả năng quan hệ và thậm chí là mức độ 'lại quả' của những người kinh doanh báo.

Ông Esser dẫn lời Marvin Kalb, giám đốc Trung tâm Shorenstein về Báo chí, Chính trị và Vấn đề Công của Đại học Harvard định nghĩa 'lá cải hóa' là "sự xuống ngôi của tin tức thời sự và sự lên ngôi của tin giải trí, sex và scandal."

Phó giáo sư Esser cũng dẫn lời ông Howard Kurtz, tác giả cuốn Media Circus - The Trouble with America's Newspapers (Gánh xiếc Truyền thông - Rắc rối của Báo Mỹ) nói sự 'lá cải hóa' đồng nghĩa với việc chuẩn mực báo chí sụt giảm, tin tức thời sự như chính trị và kinh tế vắng bóng và sự gia tăng các tin giải trí như các chủ đề nhớp nhúa, scandal, giật gân và tiêu khiển.

Đối với truyền thông tự do ở Hoa Kỳ, nó cũng có nghĩa là sự thay đổi trong cách truyền thông định nghĩa những gì mà họ cho rằng cử tri cần biết để đánh giá khả năng phù hợp của ứng viên chính trị.

Chất lượng và 'đại chúng'

Các chuyên gia nghiên cứu báo chí cũng chỉ ra rằng thuật ngữ 'lá cải' quá rộng, không chính xác và có nhiều hàm ý chỉ giá trị trong đó.

Họ cũng nói sự phân biệt giữa báo lá cải và báo chính ngạch không phải khi nào cũng rạch ròi.

Stephen Harrington, Giảng viên Đại học Công nghệ Queensland, Australia, khái quát các đặc điểm của báo lá cải, mà ông cũng gọi là báo 'đại chúng' và báo chính ngạch, hay báo 'chất lượng'.

Về mặt hình thức, các báo lá cải cũng nhiều ảnh, ít chữ, tít bài thường giật gân, câu khách, kích động trong khi ảnh thường là của các cô gái 'thiếu vải' và 'lộ hàng'.

Báo chạy theo xu hướng lá cải ở Việt Nam có gần như đủ 15 đặc tính của báo đại chúng, chỉ trừ có 'chính trị vi mô', điều có thể được xem là cấm kỵ.

Chính trị vi mô ở đây có thể hiểu là nhìn vào những nét đời thường của đời sống chính trị và cá nhân hóa các chính trị gia.

Đây có thể là chuyện các chính trị gia thích ăn gì, chơi gì, nghỉ ngơi ra sao hay giải trí như thế nào.

Những chủ đề này đặc biệt phổ biến tại Anh, quê hương của báo lá cải nơi công thức thành công của tài phiệt Rupert Murdoch là tập trung vào sex, nhất là sex mang vị xì căng đan và liên quan tới người nổi tiếng, chẳng hạn thành viên Hoàng gia hay các ngôi sao.

Bản thân công chúng Anh cũng cảm thấy báo lá cải tại Anh bị tuột cương. Hơn 50% người Anh có ý kiến như vậy về báo lá cải và 40% có cùng suy nghĩ về báo chí nói chung.

Ngay cả trong thế giới tư bản, xu hướng lá cải tại các nước cũng khác nhau. Chẳng hạn báo chí Đức ít 'moi móc' đời tư của chính trị gia hơn báo Anh.

Theo Phó Giáo sư Esser, Nhà nghiên cứu người Đức Hans Mathias Kepplinger đã nghiên cứu báo chí 'chất lượng' của Đức trong 45 năm, từ 1950-1995 và đưa ra năm 'công thức' viết tin, bài khác nhau:

• 1. Bài vở đưa những gì thực sự xảy ra hay sự đồn đoán.
• 2. Lạc quan hay bi quan.
• 3. Cân bằng hay thiên lệch.
• 4. Lý trí hay cảm xúc.
• 5. Xì căng đan hay không xì căng đan.

Nghiên cứu của Kepplinger cho thấy báo chí có uy tín của Đức ít khi khai thác xì căng đan hay để cảm xúc thắng lý trí trong khi đưa tin.

'Gần gũi' công chúng

Thế nhưng có phải báo lá cải đồng nghĩa với sự xấu xa?

Một số nhà nghiên cứu không nghĩ như vậy.

Họ cho rằng nhiều người phản đối báo lá cải dựa trên lập trường phản văn hóa đại chúng truyền thống của họ.

Giáo sư David Rowe của Đại học Western, Australia, cho rằng các vấn đề của cuộc sống hàng ngày luôn có ý nghĩa quan trọng trong lịch sử loài người.

Báo lá cải cũng thúc đẩy những nét văn hóa khác với văn hóa thượng lưu và thách thức cái gọi là 'bá chủ văn hóa' trong xã hội.

Mine Gencel Bek, giảng viên Khoa Truyền thông, Ankara University, Thổ Nhĩ Kỳ cho rằng báo lá cải có thể mang lại một thực tế khác với thực tế chính thống.

Nó cũng có thể kéo chính trị lại gần với công chúng và khuyến khích nhiều độc giả tham gia vào đời sống chính trị vốn thường khô khan trên báo chính ngạch.

Tại Việt Nam, giải trí là cửa ngách để người ta bước chân vào làng truyền thông vốn bị kiểm soát chặt chẽ.

Cho dù vô tình hay cố ý, các quan chức quản lý báo chí có vẻ xem các ấn phẩm tiêu khiển và giải trí là vô hại về chính trị và không thực sự để tâm tới mảng này.

Nhưng trong 'cuộc chiến' lá cải hiện nay, một số quan chức đã nhắc lại thông điệp 'định hướng dư luận' và người ta có thể tưởng tượng ra một nền báo chí lá cải 'theo định hướng xã hội chủ nghĩa'.

Đây sẽ là nét rất Việt Nam bởi tại quê hương của báo lá cải, các tờ báo như Sun hay Daily Mirror chỉ quan tâm tới việc bán các 'tròng mắt' cho những công ty quảng cáo và độc giả được coi trọng chỉ vì họ gián tiếp mang lại miếng cơm manh áo cho những người làm báo và chủ báo.