Biếm họa: Nghề nguy hiểm

Lý Trực Dũng – Biếm họa một chứng nhân lịch sử
Chính vì tính chất phê phán, giễu cợt sâu cay không chừa một ai của biếm họa nên nghề biếm họa luôn chứa ẩn mối nguy hiểm tiềm tàng, đặc biệt ở các chế độ xã hội đang phát triển, thiếu dân chủ, độc tài, toàn trị.
Trước thế kỷ 17, hầu như chỉ có biếm họa khuyết danh. Đến đầu thế kỷ 18, nhiều họa sĩ ý thức được vai trò của biếm họa, chuyển hẳn sang vẽ biếm họa, coi biếm họa là một nghề - tiêu biểu là các họa sĩ ở Anh.
Ở đây cần nêu rõ, nước Anh với trí tuệ của mình đã ban hành Luật tự do báo chí sớm nhất thế giới, ngay từ năm 1695. Nhờ đó, các họa sĩ biếm họa cũng như các nhà báo, và người dân được bảo vệ khi họ phê phán, chỉ trích, giễu cợt Hoàng gia hay nền chính trị cùng với các chính khách của nó.
Từ thế kỷ 19, khi báo chí phát triển nhanh chóng về số lượng và chất lượng, các họa sĩ biếm họa đều ký tên trên tranh với ý thức chịu trách nhiệm về tác phẩm của mình trước xã hội.

Ronald Searle: Thủ bút & chân dung tự họa

Không phải ngẫu nhiên mà từ lâu ở châu Âu, người ta đã xếp các họa sĩ biếm họa vào giới trí thức, những người có khả năng phản biện xã hội. Họa sĩ biếm họa Anh nổi tiếng Ronald Searle cho rằng: “Họa sĩ biếm họa phải có cái đầu của một nhà bác học, bàn tay khéo léo của bác sĩ giải phẫu và sức mạnh của một anh hàng thịt.” Họa sĩ vẽ biếm họa chính trị là những người trí tuệ và dũng cảm, dám “đương đầu với sự ngu dốt của thời đại, thể chế, sự độc tài và ngu dốt của đám đông”.

Năm 1832, họa sĩ Honore Daumier bị tống giam 6 tháng vì bức tranh Gargantua, chế giễu vua Pháp Louis Philippe phàm ăn và tham lam vô độ. Chứng cứ để quan tòa buộc tội ông là cái mặt phệ ra của nhân vật trong tranh trông như quả lê giống mặt đức vua! Từ đó, ở Pháp cứ nói đến lê nghĩa là ám chỉ Louis Philippe. 

Họa sĩ Đức John Heartfield với những bức tranh chống Hitler nổi tiếng khắp thế giới những năm ba mươi của thế kỷ 20 buộc phải rời nước Đức sang Mỹ lánh nạn.

 

Hitler cũng từng tuyên bố, nếu chiếm được Moscow thì một trong những người đầu tiên phải bị treo cổ là họa sĩ biếm họa Boris Jefimow bởi những bức tranh biếm họa đả kích Hitler quá xuất sắc trong Chiến tranh Thế giới II của ông.

Họa sĩ biếm họa Algeria Ali Dilem, được tôn vinh là một trong 50 người quyền lực nhất ở châu Phi năm 2010, từng bị chính quyền Algeria tống đạt hơn 80 cái trát hầu tòa bởi tranh biếm họa làm “phiền lòng chính quyền” của ông.

 

Mấy năm qua, Kurt Westergaard, họa sĩ có bức biếm họa mô tả nhà tiên tri Muhammad của Hồi giáo mang trái bom trên khăn quấn đầu đăng trên nhật báo “Jylland-Posten” của Đan Mạch ngày 30-9-2005, phải sống trong lo sợ vì bị các phần tử Hồi giáo cực đoan săn đuổi, dọa giết. Nhưng năm 2010, ông đã được Thủ tướng Angela Merkel, người đàn bà quyền lực nhất thế giới hiện nay, trao giải thưởng truyền thông M100 (Giải thưởng của 100 tổ chức truyền thông uy tín nhất châu Âu) tại một buổi lễ long trọng ở Sanssouci, Đức. Lý do là, quyền tự do báo chí được luật pháp ghi nhận phải được bảo vệ.

Trước đây, nhất là trong thời chiến tranh lạnh, không ít họa sĩ đã biến biếm họa thành “vũ khí sắc bén” trên mặt trận tuyên truyền cho hệ thống chính trị mà họ phục vụ, tiêu biểu là các họa sĩ biếm họa Đông Đức và Tây Đức. Đến khi nước Đức thống nhất mà không có đổ máu, chiến tranh lạnh kết thúc, họ mới có điều kiện trăn trở về những tranh biếm họa họ đã vẽ theo đơn đặt hàng phục vụ cho ý thức hệ ngày nào.

Ngày nay dễ dàng nhận thấy các họa sĩ biếm họa không còn quá phụ thuộc vào “chính kiến” của người đặt hàng nữa, bởi nếu tranh của họ không được đăng trên báo chí chính thống thì vẫn luôn tìm được chỗ nào đó trong thế giới mạng để công bố – blog, weblog, facebook...

Biếm họa không thể thay đổi được thế giới, nhưng biếm họa có thể mang đến cho chúng ta tiếng cười trí tuệ, tiếng cười mà con người cần có để tự hoàn thiện chính mình.

Ở các nước XHCN Đông Âu trước khi sụp đổ và ở Việt Nam hiện nay đều có chung một mô hình: Biếm họa không được phép có tổ chức riêng, mà phải nằm trong ngành đồ họa của Hội Mỹ thuật.

Khi biếm họa được sử dụng để phục vụ một mục đích chính trị nào đó thì cả “anh” Mỹ thuật và “anh” Báo chí cùng kể công. Nhưng khi biếm họa “gây rắc rối” thì “anh” Mỹ thuật và “anh” Báo chí lại đùn đẩy trách nhiệm cho nhau!

Hệ thống báo chí Việt Nam cho đến nay cũng chưa có giải thưởng chính thức nào dành cho họa sĩ biếm họa, dù biếm họa xuất hiện hằng ngày và có đóng góp không nhỏ cho sự phát triển của báo chí Việt Nam đúng 80 năm nay, kể từ những tranh biếm họa đầu tiên được đăng trên báo Phong Hóa và Ngày Nay năm 1932 của Tự lực văn đoàn do Nhất Linh làm chủ bút. Như vậy phải mất 47 năm kể từ khi tờ báo tiếng Việt đầu tiên là Gia Định báo ra đời vào năm 1865, biếm họa mới được đăng báo. [Giải thưởng danh giá và quan trọng về báo chí và văn học Pulitzer của Mỹ từ năm 1922 đến nay đã có hạng mục tranh biếm họa xuất sắc nhất của năm].

Tham khảo thêm:

Tự do và Cười

Khi bạo quyền khiếp sợ biếm họa