An ninh Nga hôm 25/7 trả lại bản thảo một
tiểu thuyết kinh điển về Thế chiến Hai, hơn 50 năm sau khi nó bị chính
quyền Liên Xô tịch thu. Tác phẩm Cuộc đời và Số phận (Life and Fate) của Vasily
Grossman, hoàn thành năm 1960, bị Liên Xô cấm cho đến cuối thập niên
1980 nhưng nay được xem là một trong những tiểu thuyết hay nhất của Nga. (Ảnh trên: Vasily Grossman ở Stalingrad, tháng 9/1942)
Cơ quan An ninh Liên bang (FSB), kế tục KGB của Liên Xô, đã trả lại
bản thảo cho cơ quan lưu trữ văn học để các học giả có thể tham khảo. Các giấy tờ được FSB trả lại bao gồm cả bản thảo viết tay và đánh máy, các trang sửa chữa, lên đến 10,000 trang. Tiểu thuyết bị chính quyền Liên Xô lên án vì mô
tả giai đoạn thanh trừng của Stalin thập niên 1930 và sự đàn áp trong
Thế chiến Hai. Đây là một trong rất ít tiểu thuyết Nga thời kỳ
đó nhắc đến tội ác của Stalin cũng như tinh thần anh dũng của nhân dân
Liên Xô trong chiến tranh. Năm 1961, KGB tịch thu bản thảo của Grossman.
Một quan chức nói với tác giả rằng cuốn sách chỉ có thể xuất bản sau 200 hay 300 năm nữa. Ông Grossman qua đời năm 1964, không được chứng kiến ngày tác phẩm ra mắt. May mắn là một người bạn của Grossman giữ được một bản sao, và nó được in tại Thụy Sĩ năm 1980, sau đó có bản dịch tiếng Pháp. Một phiên bản rút gọn lần đầu tiên in tại Liên Xô năm 1988 và cuốn sách ngày càng trở nên nổi tiếng theo thời gian. (BBC)
Life and Fate - tranh của Marian Christopher Zacharow
Dưới chế độ Cộng Sản, người ta bị cấm đoán đủ thứ. Con người trở thành một phần tử nhỏ nhoi, không có một giá trị gì. Họ chỉ có một lựa chọn, là đứng trong một vị trí đã được định sẵn, và chịu sự chi phối của một guồng máy nó sẵn sàng nghiền nát những kẻ nào muốn bước ra khỏi hàng lối. Trong hoàn cảnh đó, người trí thức nói chung, và nhà văn nói riêng, phản ứng ra sao? Dĩ nhiên có những kẻ cúi đầu cam chịu, như Nguyễn Tuân, người đã để lại câu nói bất hủ: “Tôi mà còn sống được đến ngày nay, là vì biết sợ.”
Trả lờiXóaNhưng không phải nhà văn nào cũng giống Nguyễn Tuân. Chúng ta đã thấy Nguyễn Chí Thiện với tác phẩm Hoa Địa Ngục – Tiếng Vọng Từ Đáy Vực. Chúng ta cũng đã thấy Solzhenitsyn với Một Ngày Trong Đời Ivan Denisovitch, The Gulag Archipelago và biết bao nhiêu nhà văn dũng cảm khác đã không vì “Sợ” mà chịu từ bỏ bổn phận thiết yếu của một nhà văn, là ghi lại những sự thực đã xẩy ra trong cuộc sống của thời đại họ.
Hôm nay chúng tôi muốn cùng các bạn tìm hiểu một nhà văn Nga khác, một trong số hiếm hoi các người đáng gọi là “nhà văn”. Chúng tôi muốn nói đến Vassili Grossman và tác phẩm Vie et Destin của ông.
Năm 1945, Gossman là phóng viên chiến trường của tờ báo Krasnaia Zvezda, của Hồng Quân Nga. Ông đã từng theo chân người lính Nga tấn công Schwerin, thuộc nước Đức. Vassili Grossman sinh năm 1905. Ông là một nhà văn Nga, viết văn theo truyền thống của Leon Tolstoi. Nhờ việc làm phóng viên chiến trường, ông viết nên tác phẩm của mình dựa theo những gì ông thấy được trong trận đánh Stalingrad. Ông phê bình nghiêm khắc chủ thuyết Stalinisme. Ông đặt tên cho tác phẩm của mình là “Cuộc Đời và Định Mệnh”.
Vào một buổi trưa ngày 15 tháng 2 năm 1961, năm tên công an mật vụ KGB xông vào nhà ông, tịch thâu bản thảo của cuốn Vie et Destin và bắt tác giả của nó giam vào nhà tù. Ông được thả ít lâu sau nhưng cuộc đời của ông ta nát từ hôm đó. Ông đã tốn 10 năm để viết nên tác phẩm của mình.
Vassili Grossman xuất thân từ một gia đình Do Thái. Ông chống lại việc các thiểu số về tôn giáo và quốc gia bị kỳ thị, đàn áp và ngược đãi. Ông nhận thấy các lãnh tụ về chính trị rất mù quáng, ngu dốt (cũng giống như Việt Nam ngày nay). Bởi vậy ông dành hết công sức để viết “Cuộc Đời và Định Mệnh”. Viết xong, ông đưa cho Vadim Kojevnikov, khi đó là trưởng ban biên tập của báo Znamia, nguyệt san của hội các nhà văn Nga. Tên này thay vì cho đăng, lại báo cho KGB biết. Vì vậy họ đã gửi nhân viên đến bắt ông, tịch thu bản thảo năm 1961 như đã nói ở đoạn trên.
Tuy nhiên Grossman khi đó vẫn trung thành với chủ nghĩa CS. Năm 1962, ông viết một lá thơ thống thiết gửi lên Nikita Krouchtchev “Xin ngài ban cho tác phẩm của tôi sự tự do, đừng giam giữ nó, tôi đã viết nó trong 12 năm, với tất cả tâm huyết, chỉ nói lên sự thực, vì tình yêu đồng loại.”
Ông đã lầm khi đặt niềm tin vào Khrouchtchev kẻ đã công kích Stalinisme trong kỳ đại hội Đảng lần thứ XX của CS Nga. Dĩ nhiên là yêu cầu của ông bị vứt vào xọt rác, vì lý do: Cuốn sách này nếu được xuất bản sẽ có hại cho chủ nghĩa Cộng Sản, cho người dân và cho Sô Viết.
Grossman không còn cách nào khác là bí mật trao cho 2 người thân thiết bản thảo của cuốn sách này, Người thứ nhất là bạn từ thuở nhỏ, Lilia Kristova. Người thứ 2 là nhà văn Sémion Lipkin. Hai người này không ai được biết là người kia cũng có một bản thảo. Bản của Lilia đầy đủ hơn.
XóaBuồn phiền vì những sự bất công và phiền toái phải gánh chịu, Grossman mang bệnh và chết vào năm 1964, với sự ấm ức là không biết tác phẩm của đời mình rồi sẽ ra sao.
Sémion Lipkin phải đợi đến 10 năm sau mới dám liều mạng gửi bản thảo của cuốn sách sang Tây Âu. Ông ta nhờ nhà văn Nga Vladimir Voinovitch giúp. Ông sau này lại nhờ nhà khoa học đối kháng Andrei Sakharov chụp trên microfilms rồi bí mật chuyển sang Tây Âu. Tại đây, nhà văn Vladimir Maximov nhận được nhưng vì không đọc được hết toàn bộ tác phẩm, chỉ có thể trích đoạn một phần.
Năm năm sau, Vonovitch thực hiện một microfilms khác, rồi nhờ tùy viên báo chí của tòa Đại Xứ Áo tại Moskou đưa ra khỏi nước Nga. Tại Paris, tác phảm tới tay ông Efim Etkind, Giáo sư ngữ học của Sorbone, người đã nâng đỡ Soljenystine và thi sĩ Joseph Brodsky, là những kẻ bị trục xuất vì “ăn bám xã hội.”
Etkind với sự giúp đỡ của Shimond Markish phải cố công gắng sức rất nhiều mới đọc được bản thảo chụp trong microfilms. Nhà xuất bản L’Âge d’Homme cho ấn hành tác phẩm năm 1980 tại nước Thụy Sỹ. Mãi đến 1983, bản Pháp Ngữ mới được in ra tại Pháp và lập tức được đón nhận nồng nhiệt.
5 năm sau, CS Nga sụp đổ. Chỉ đến khi đó, tác phẩm mới trở về Nga do nhà xuất bản Knijnaia Palata cho in. Chỉ đến khi đó thì bản thảo do Grossman trao cho Lilia Kristova mới xuất hiện. Lilia đã trao cho một người bạn khác là Viacheslav. Ông này dấu nó dưới gậm giường trong suốt 25 năm.
Phải đến năm 1990, toàn bộ tác phẩm của Grossman mới xuất hiện toàn bộ, khi tác giả của nó đã thịt nát xương tan dưới đáy mộ. Phải chăng đó là số phận các tác phẩm văn học có giá trị dưới “Ngục tù Cộng Sản”.
Sau đây là một vài câu trích trong “Cuộc Đời và Định Mệnh”, dịch theo bản tiếng Pháp “Vie et Destin”:
“Cái Ác sẽ bất lực trước Con Người.
Tôi đã dìm niềm tin của tôi vào đáy Địa Ngục. Niềm tin của tôi sẽ ra khỏi ngọn lửa của lò thiêu, sẽ vượt qua các bức tường của các phòng hơi ngạt. Tôi đã thấy được là Con Người không bất lực trước cái Ác, mà trái lại, cái Ác sẽ bất lực khi chống lại Con Người. Cái Thiện trở thành vĩnh cửu là do cái thế yếu của nó. Không ai có thể đánh bại được cái Thiện. Càng phi lý, nó càng vĩ đại. Cái Ác không làm gì được cái Thiện. Những kẻ nói thánh, nói tướng, những giáo chủ, những nhà cách mệnh, lãnh tụ, kẻ soi đường, đều chẳng làm gì được ai. Tình Yêu chẳng nói, chẳng nhìn, nhưng Tình Yêu chính là tri giác của Con Người.”
TRẦN MỘNG LÂM