"Bỏ điều 4 là tự sát"

Bên Thắng Cuộc - Tập 2: Quyền Bính - Chương XVII: Tam quyền không phân lập
Tác giả: Huy Đức
"BỎ ĐIỀU 4 LÀ TỰ SÁT"

Trong chế độ cộng sản, cho dù bộ máy nhà nước tổ chức

theo lý thuyết nào thì quyền lực cũng chỉ tập trung vào một

nơi: Đảng.

Ngày 10-9-1980, khi phát biểu trước phiên họp “xem xét

bản dự thảo hiến pháp” của Ban Chấp hành Trung ương

Đảng khóa IV, Tổng Bí thư Lê Duẩn nói: “Đảng cầm quyền

phải biết sử dụng Nhà nước, coi đó là một công cụ hùng

mạnh và sắc bén để thực hiện quyền làm chủ thực sự của

nhân dân và sự lãnh đạo của Đảng trên quy mô toàn xã

hội” (401). Trong hai mệnh đề mà ông Lê Duẩn đề cập, nếu như

quyền làm chủ thực sự của nhân dân là rất mông lung thì sự

lãnh đạo của Đảng quả thực là đã ngự trị trên “quy mô toàn

xã hội”.

“Công lao” của Đảng Cộng sản Việt Nam bắt đầu được ghi

trong hiến pháp từ năm 1959 (402). Lời nói đầu của Hiến pháp

1980 nói thêm: “Nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam

cần có một bản hiến pháp thể chế hoá đường lối của Đảng

Cộng sản Việt Nam trong giai đoạn mới. Đó là hiến pháp của

thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội trong phạm vi cả nước”.

Điều 4, Hiến pháp 1980, ghi: “Đảng Cộng sản Việt Nam, đội

tiên phong và bộ tham mưu chiến đấu của giai cấp công

nhân Việt Nam, được vũ trang bằng học thuyết Mác - Lênin,

là lực lượng duy nhất lãnh đạo nhà nước, lãnh đạo xã hội; là

nhân tố chủ yếu quyết định mọi thắng lợi của cách mạng

Việt Nam”.

(Ảnh trên: Lê Duẩn Bí thư thứ nhất BCHTƯ đọc điếu văn tại lễ truy điệu Hồ Chí Minh 9.9.1969 - Hình ảnh trong bài do BT Blog sưu tầm)

Tuy không dịch nguyên văn, nhưng theo ông

Nguyễn Đình Lộc, Điều 4 Hiến pháp 1980 được mô phỏng từ

Điều 6 Hiến pháp 1977 của Liên Xô.
(Ảnh trên: Cựu Bộ trưởng Tư Pháp Nguyễn Đình Lộc, tháng 2/2013)

Ngày 12-12-1980, khi báo cáo trước Quốc hội, Chủ tịch

Ủy ban Dự thảo hiến pháp Trường Chinh (trên) giải thích về vai trò

lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, theo ông: “Nhà nước

Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước chuyên

chính vô sản… Nhà nước chuyên chính vô sản chỉ có thể

hoàn thành sứ mệnh lịch sử của mình dưới sự lãnh đạo của

Đảng của giai cấp công nhân” (403).

Báo cáo của ông Trường Chinh nói tiếp: “Vai trò lãnh đạo của Đảng được ghi nhận

với tinh thần và lời văn trang trọng như vậy là rất có ý

nghĩa. Với Điều 4, Dự thảo Hiến pháp khẳng định công lao

to lớn của Đảng ta…; thể hiện tình cảm sâu đậm của nhân

dân cả nước đối với Đảng và đáp ứng yêu cầu tăng cường sự

lãnh đạo toàn diện của Đảng trong tình hình mới” (404).

Trước đó, ngày 10-9-1980, Tổng Bí thư Lê Duẩn định

nghĩa: “Nhà nước chuyên chính vô sản là nơi biểu hiện tập

trung sự lãnh đạo của Đảng và quyền làm chủ tập thể của

nhân dân lao động” (405). Trên thực tế, đây là một giai đoạn mà

các hoạt động của Đảng là bao trùm. Suốt cả nhiệm kỳ,

Quốc hội khóa VII không ban hành bất cứ đạo luật nào trừ

Hiến pháp 1980. Đất nước chủ yếu vận hành theo các chỉ

thị, nghị quyết của các cấp ủy Đảng.

Tại Hội nghị Trung ương 25, khóa III, ông Lê Duẩn đưa ra

mô hình chính trị: “Đảng và Nhà nước dính nhau làm một.

Ở trung ương, thủ tướng là của Nhà nước, đồng thời là của

Đảng, là Ủy viên Bộ Chính trị, bộ trưởng cũng thế… Nhà

nước làm là Đảng làm. Ví dụ, Đảng làm thủy lợi qua bộ

trưởng Thủy lợi, qua Bộ Thủy lợi chứ không qua một tổ chức

khác” (406).

Phan Lương Cầm - Trịnh Công Sơn - Võ Văn Kiệt

Trong thời gian “Đảng và Nhà nước dính nhau làm

một”(1976-1986) này, một khối lượng lớn chỉ thị, nghị

quyết đã được Đảng ban hành. Các văn kiện Đảng đã trở

thành những văn bản có tính quy phạm, trực tiếp điều chỉnh

mọi hành vi chính trị, văn hóa, giáo dục và xã hội. Thậm

chí, giấy đăng ký kết hôn giữa ông Võ Văn Kiệt và bà Phan

Lương Cầm lập năm 1984 cũng do Ban Tài chính Quản trị

Trung ương cấp. Các nhà lãnh đạo cao cấp của Đảng trong

giai đoạn này gần như đều có một sự nghiệp chính trị trọn

đời: Hồ Chí Minh, Tôn Đức Thắng, Lê Duẩn đều từ trần khi

đang tại chức. Vai trò của Đảng cũng như của các nhà lãnh

đạo trong hệ thống chính trị bắt đầu được điều chỉnh dần kể

từ sau Đại hội Đảng lần thứ VI (1986) (407).

Chủ tịch Quốc hội Lê Quang Đạo tại Hội nghị toàn quốc

về hội đồng nhân dân vào tháng 2-1992 từng phát biểu:

“Nhiều nơi, tổ chức Đảng đã tự biến mình thành nhà nước,

thậm chí siêu nhà nước” (408). Luật pháp mà các công cụ nhà

nước thông qua thường chỉ là “thể chế hóa đường lối, nghị

quyết của Đảng”.

Đặc biệt, Đảng nắm gần như tuyệt đối công tác cán bộ ở

cả ba ngành quyền lực. Lá phiếu của người dân trong các kỳ

bầu cử chỉ là xác nhận những người được Đảng ghi tên trong

danh sách phiếu bầu. Đảng không chỉ kiểm soát Quốc hội

thông qua con số hơn 90% đại biểu là đảng viên. Ngay cả

những đại biểu Quốc hội không phải đảng viên cũng phải là

người của Đảng. Quy trình giới thiệu, hiệp thương, cho đến

lấy ý kiến cử tri nơi ở và nơi công tác đều do các cấp ủy

Đảng chi phối, kể cả những ứng cử viên gọi là “tự ứng cử” (409).

Ở cấp quốc gia, việc bỏ phiếu ở Quốc hội bầu các chức

danh nhà nước chỉ là vấn đề thủ tục. Theo quy trình cán bộ

của Đảng, Ban Chấp hành Trung ương quyết định các chức

danh chủ tịch quốc hội, chủ tịch nước, thủ tướng, chánh án

Tòa án Nhân dân Tối cao, Viện Kiểm sát Tối cao; Bộ Chính

trị quyết định các chức danh phó thủ tướng, phó chủ tịch

nước, phó chủ tịch quốc hội, các bộ trưởng; Ban Bí thư

quyết định các chức vụ tương đương thứ trưởng. Bộ Chính

trị cũng đồng thời quyết định nhân sự cấp bí thư, chủ tịch

ủy ban, chủ tịch hội đồng nhân dân các tỉnh thành phố trực

thuộc trung ương. Cấp ủy Đảng ở địa phương cũng quyết

định nhân sự theo quy trình tương tự.

Dự thảo Hiến pháp 1992 chỉ thực sự được đưa ra thảo

luận sau Đại hội Đảng lần thứ VII, tháng 6-1991. Đó là một

thời điểm cả thế giới lẫn trong nước đều có nhiều biến động.

“Kinh tế nhiều thành phần” mà Đảng Cộng sản Việt Nam

chấp nhận hồi năm 1986 buộc Đảng phải “đổi mới hệ thống

chính sách, pháp luật” thay vì tiếp tục chi phối mọi mặt đời

sống bằng các chỉ thị, nghị quyết như thời “quan liêu, bao

cấp”. Nhưng kinh tế nhiều thành phần và sự sụp đổ của các

đảng cộng sản trên thế giới cũng đặt Đảng Cộng sản Việt

Nam trước mối lo về tính chính đáng trong vai trò tiếp tục

nắm quyền lãnh đạo.

Tháng 5-1990, Yeltsin - người bị Gorbachev đưa ra khỏi

Bộ Chính trị trước đó không lâu - được bầu giữ chức chủ tịch

Xô viết Tối cao nước Cộng hòa Liên bang Nga. Tháng 7-

1990, ông tuyên bố ra khỏi Đảng Cộng sản. Tháng 6-1991,

trong cuộc bầu cử dân chủ đầu tiên của nước Cộng hòa Liên

bang Nga, Yeltsin trở thành tổng thống. Quyền lực của nhà

nước liên bang có nguy cơ tan rã khi vào tháng 8-1991, một

hiệp ước liên bang mới trao chủ quyền cho các nước cộng

hòa bắt đầu được hình thành. Tình hình tưởng có thể đảo

ngược khi, ngày 19-8-1991, Phó Tổng thống Liên Xô Yanaev

làm đảo chính, bắt giữ Gorbachev và lập ra “Ủy ban Nhà

nước về tình trạng khẩn cấp”.

Trong khi thế giới, nhất là phương Tây, đang tỏ ra lo lắng

thì ở Việt Nam, có thể đọc thấy một sắc thái tình cảm khác

thông qua lượng thông tin về cuộc đảo chính tràn ngập mặt

báo ra ngày 20-9-1991. Tất cả các văn kiện của “Ủy ban

Nhà nước về tình trạng khẩn cấp” đều được báo chí nhà

nước cho đăng nguyên văn, báo Nhân Dân và Quân Đội

Nhân Dân còn gọi Yanaev là “đồng chí” thay vì dùng chức

danh “quyền tổng thống” như ngôn từ được phát đi từ chính

những người đảo chính.

Nhưng niềm hân hoan này đã không đủ để kéo dài tới

ngày hôm sau. Từ vị trí lãnh đạo Xô viết Tối cao Nga, Yeltsin

trở thành người hùng Liên Xô khi đứng trên tháp pháo xe

tăng (ảnh trên X) đọc diễn văn kêu gọi dân chúng tuần hành chống lại

những người đảo chính. Ngày 21-8-1991, những người đảo

chính bỏ chạy khỏi Moscow; một thành viên của “Ủy ban

Khẩn cấp”, Bộ trưởng Nội vụ Liên Xô Boris Karlovic tự sát.

Gorbachev được đưa ra khỏi nơi “tạm giam” nhưng quyền

lực của ông thì đã hết.

Tháng 11-1991, cựu Ủy viên Bộ Chính trị Yeltsin ký lệnh

cấm Đảng Cộng sản hoạt động trên lãnh thổ nước Nga.

Ngày 8-12-1991, một tuần sau khi Ukraina trưng cầu dân ý

tuyên bố độc lập với Liên Xô, Yeltsin gặp Tổng thống

Ukraina và Tổng thống Belarus, cả ba đưa ra tuyên bố giải

tán Liên bang Xô viết, lập ra “Cộng đồng các quốc gia độc

lập”. Ngày 24-12-1991, Nga nắm lấy chiếc ghế của Liên Xô

tại Liên Hiệp Quốc. Hôm sau Gorbachev, vị tổng thống

không còn nhà nước, đành phải ra đi.

Trong khi đó, tại Việt Nam, trong bản dự thảo Hiến pháp

mà Chủ tịch Hội đồng Nhà nước Võ Chí Công trình ra trước

Quốc hội vào ngày 27-7-1991, Liên Xô và một số nước xã

hội chủ nghĩa vẫn được nhắc tên trong lời nói đầu. Ngày

hôm sau, trong thảo luận tổ (410), nhiều đại biểu đề nghị nên

cân nhắc. Bộ trưởng Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp

Trần Hồng Quân nói: “Một khi chính những nước đó không

còn muốn nhận họ là chủ nghĩa xã hội nữa thì ta không nên

nhắc lại”.

Phát biểu ngay sau đó của các tướng lĩnh có mặt trong

Quốc hội cho thấy, ở Việt Nam, chạm tới thành trì xã hội

chủ nghĩa không phải là một việc dễ dàng. Thượng tướng

Nguyễn Minh Châu yêu cầu giữ nguyên phần nói về Liên Xô,

ông tuyên bố: “Chủ nghĩa xã hội vẫn còn và vẫn còn phát

triển”. Một đại biểu quân đội khác, Thiếu tướng Nguyễn

Răng, cũng phản bác các ý kiến đề nghị hiến pháp chỉ nên

đề cập đến “tư tưởng Hồ Chí Minh” thay vì bao gồm cả

“Marx - Lenin”. Tướng Nguyễn Răng nói: “Đừng vì thế giới

có lộn xộn mà chúng ta thay đổi”.

Khi thảo luận ở tổ hay thảo luận trong phiên họp toàn thể

trên Hội trường Ba Đình (411), gần như không có ai phát biểu

mà không đề cập đến “Điều 4 Hiến pháp” nhưng tất cả đều

chỉ góp ý về cách diễn đạt chứ không ai dám đề nghị xem

xét lại vai trò của lãnh đạo.

Đảng Cộng sản Việt Nam không phải đang “lãnh đạo nhân

dân cầm quyền”, như Chủ tịch Lê Quang Đạo nói, mà đang

trực tiếp cầm quyền. Đó là lý do mà nhiều nhà lãnh đạo cao

cấp trong Đảng cho rằng “bỏ Điều 4 Hiến pháp là tự sát” (412).
Nguyên lý tam quyền phân lập, cho dù được coi là lựa chọn

tốt nhất để tránh bộ máy nhà nước tha hóa, lạm quyền,

cũng không thể vận hành trong một quốc gia độc đảng.__

Chú thích:

401 Lê Duẩn, Nhà Xuất bản Sự Thật 1980, trang 16.

402 Con đường giành độc lập được Hiến pháp 1946 trình bày

giản dị: “Cuộc cách mạng tháng Tám đã giành lại chủ quyền cho

đất nước, tự do cho nhân dân và lập ra nền dân chủ cộng hoà.

Sau tám mươi năm tranh đấu, dân tộc Việt Nam đã thoát khỏi

vòng áp bức của chính sách thực dân, đồng thời đã gạt bỏ chế độ

vua quan”. Trong khi Hiến pháp 1959 cho rằng: “Từ năm 1930,

dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản Đông Dương, ngày nay là

Đảng lao động Việt Nam, cách mạng Việt Nam đã tiến lên một

giai đoạn mới. Cuộc đấu tranh bền bỉ đầy gian khổ và hy sinh

dũng cảm của nhân dân ta chống ách thống trị của đế quốc và

phong kiến đã giành được thắng lợi vĩ đại: Cách mạng tháng Tám

thành công, nước Việt Nam dân chủ cộng hoà thành lập, ngày 2-

9-1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh tuyên bố nước Việt Nam độc lập

trước quốc dân và toàn thế giới. Lần đầu tiên trong lịch sử, nhân

dân Việt Nam đã xây dựng một nước Việt Nam độc lập và dân

chủ”. Hiến pháp 1980 thêm “Đảng cộng sản Việt Nam do Chủ

tịch Hồ Chí Minh sáng lập và rèn luyện”; bổ sung “chiến thắng vĩ

đại Điện Biên Phủ năm 1954” và “Chiến thắng đế quốc Mỹ năm

1975”; bổ sung “Cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc chống bọn

phản động Cam-pu-chia ở biên giới Tây Nam và chống bọn bá

quyền Trung Quốc ở biên giới phía Bắc”.

403 Trường Chinh, Báo cáo về Dự thảo Hiến pháp trước Quốc

hội ngày 12-12-1980, bản in ngày 9-12-1980, trang 18.

404 Trường Chinh, tài liệu đã dẫn, trang 19.

405 Lê Duẩn, Hiến Pháp mới, Hiến pháp của chế độ làm chủ tập

thể xã hội chủ nghĩa, Nhà Xuất bản Sự Thật 1980, trang 16.

406 Nguyên văn phát biểu tại Hội nghị Trung ương 25, khóa III,

của ông Lê Duẩn: “Đảng và Nhà nước dính nhau làm một. Ở

Trung ương, Thủ tướng là của Nhà nước, đồng thời là của Đảng,

là Ủy viên Bộ Chính trị, Bộ trưởng cũng thế… Nhà nước làm là

Đảng làm. Ví dụ, Đảng làm thủy lợi qua Bộ trưởng Thủy lợi, qua

Bộ Thủy lợi chứ không qua một tổ chức khác. Làm thủy lợi cũng

là nhà nước làm. Làm theo đường lối của Đảng, song không có

song trùng, chỉ có một bộ máy làm thủy lợi: là Bộ Thủy lợi. Bộ

Thủy lợi cũng là Nhà nước, đồng thời cũng là của Đảng. Cũng

như trong Quân đội. Tổng tư lệnh là của Đảng và của quân đội.

Làm ra 8 tấn thóc/hecta là Nhà nước và Đảng. Đảng giao Nhà

nước làm. Đảng không tổ chức cơ cấu khác để làm nữa, Thủ

tướng là Đảng và Nhà nước. Nhưng Đảng phải có tổ chức riêng

của mình để xây dựng mình; nên ngoài nhiệm vụ chính trị Đảng

giao cho Nhà nước làm, Đảng còn có nhiệm vụ xây dựng Đảng

mà Đảng phải tự làm bằng các tổ chức của Đảng. Về thực hiện

nhiệm vụ chính trị của Đảng thì Đảng sử dụng bộ máy Nhà nước,

do đó nhiệm vụ chính trị của Đảng và của Nhà nước chỉ là một,

và bộ máy quản lý kinh tế của Nhà nước cũng là bộ máy quản lý

kinh tế của Đảng” (Văn Kiện Đảng Toàn tập, tập 37, Nhà Xuất

bản Chính trị Quốc gia 2004, tr 405).

407 Sau Đại hội Đảng lần thứ VI (1986), Tổng Bí thư Nguyễn

Văn Linh đã không còn để cho Trưởng ban Tổ chức Trung ương

Nguyễn Đức Tâm có nhiều quyền như thời Lê Duẩn dung túng Lê

Đức Thọ. Trong Bộ Chính trị, trong Trung ương và trong từng

cấp ủy bắt đầu định kỳ phải sinh hoạt kiểm điểm, các ủy viên tự

nhận xét và đánh giá ưu khuyết của nhau. Trong khóa VII (1991-

1996), Tổng Bí thư Đỗ Mười đưa ra sáng kiến thực hiện quy chế

dân chủ ở cơ sở. Cán bộ đảng viên phải sinh hoạt tại nơi làm việc

và nơi cư ngụ. Trước khi đề bạt phải lấy phiếu tín nhiệm ở cơ sở.

Đến khóa VIII (1996-2001), Bộ Chính trị quy định, mỗi cán bộ

không giữ một chức vụ quá hai nhiệm kỳ; đưa ra giới hạn tuổi:

lần đầu tham gia Ban Chấp hành Trung ương không quá 55; lần

đầu tham gia Bộ Chính trị không quá 60; tuổi về hưu của ủy viên

Bộ Chính trị là 65; của bốn cương vị chủ chốt, tổng bí thư, chủ

tịch nước, thủ tướng, chủ tịch quốc hội, không quá 67. Tại Hội

nghị Trung ương 4, khóa X, các cơ quan trung ương được sắp xếp

lại, chỉ còn sáu ban Đảng: Văn phòng; Ban Tổ chức; Ban Tuyên

Giáo; Ủy ban Kiểm tra; Ban Dân vận; Ban Đối ngoại. Một số ban

được tổ chức các nhiệm kỳ trước đó như: Ban Kinh tế; Ban Bảo vệ

Đảng; Ban Nội chính đã bị giải tán (Hội nghị Trung ương 5, khóa

XII, quyết định lập lại Ban Nội chính sau chuyển chức năng chỉ

đạo chống tham nhũng từ Chính phủ về bên Đảng và sau đó lập

thêm Ban Kinh tế).

408 Tuổi Trẻ 13-2-1992.

409 Trong cuộc bầu cử Quốc hội năm 2007, có 238 người tự

ứng cử nhưng chỉ có 30 người lọt vào vòng trong. Năm 2011, chỉ

có tám mươi ba người tự ứng cử ở hai mươi hai tỉnh, thành, và

quy trình “sàng lọc” của Mặt trận Tổ quốc cũng chỉ để cho mười

lăm người lọt vào danh sách ứng cử viên chính thức. Quy trình

bầu cử này được dân gian gọi là “Đảng cử, dân bầu”.

410 Gồm một hoặc hai, ba đoàn đại biểu Quốc hội.

411 Ngày 1-8-1991.

412 Ngày 27-8-2007, khi tới thăm Tổng cục chính trị của Quân

đội, Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết cho rằng, bỏ Điều 4 là “tự

sát”. Bộ Công an từng treo một Pano trước trụ sở ghi khẩu hiệu:

“Chỉ biết còn Đảng, còn mình”.