Cách mạng Nhung 1989

Victor Sebestyen
Phan Trinh dịch

Giới thiệu của người dịch
1. May thay, cuộc đấu tranh cho quyền làm người tại các nước cộng sản Đông Âu là một câu chuyện có hậu. Cách mạng Nhung 1989 diễn ra tại Tiệp Khắc, xứ sở của Franz Kafka, cũng là một câu chuyện có hậu.
Nhưng có hậu cho dân lại là bi kịch cho người cộng sản. Bi kịch vì đang ở chót vót quyền lực, người cộng sản bỗng bị truất phế, trắng tay. Nếu có trí tưởng tượng, rất có thể anh ta sẽ thấy mình giống nhân vật Gregor, trong Hóa thân của Kafka, một buổi sáng thức dậy thấy mình hóa thành một con sâu.
Vị lãnh đạo nhà nước cộng sản Việt Nam cũng có trí tưởng tượng như thế, gần đây ông cũng nhắc tới sâu. Nhưng, thay vì như Gregor, thấy mình là sâu, ông lại thấy người khác là sâu. Không tự biết mình cũng là một bi kịch của người cộng sản trong Cách Mạng Nhung.
2. Sự khác biệt lớn nhất của Cách mạng Nhung 1989 với Mùa Xuân Praha 1968, hoặc cuộc nổi dậy của người dân Hungary năm 1956, là “Quân Đỏ” từ bên ngoài đã không tràn vào, tấn công, chiếm đóng, đè bẹp người nổi dậy.
Hồng Quân từ lâu cũng đã hóa thân thành “đội quân đánh thuê” trong tay Đảng Cộng sản Liên Xô chuyên đi trấn áp dân các nước chư hầu, duy trì các chế độ toàn trị. Các chế độ này cũng có cấu trúc giống như tòa nhà một cột, với cái cột duy nhất là họng súng ngoại bang, súng gẫy thì sập. Đó cũng là một bi kịch khác của người cộng sản Tiệp Khắc.
3. Bài này được dịch từ bản Anh ngữ “The Velvet Revolution”, chương thứ 47 trong cuốn Revolution 1989, the Fall of the Soviet Empire (Cách mạng 1989, Đế quốc Xô-viết sụp đổ) của Victor Sebestyen, do Pantheon Books, New York, xuất bản năm 2009. Các tiêu đề, cách xuống hàng và các ghi chú trong ngoặc vuông là của người dịch.
Đầu năm 2013, xin gửi đến bạn đọc câu chuyện có hậu này như một lời chúc Tết chân tình, nhất là đến những người đang lao tâm khổ tứ, bị sách nhiễu, phải vào tù ra khám vì quyền làm người và vì độc lập dân tộc.

Tượng kỷ niệm cuộc nổi dậy của sinh viên

Người đặt tên
Praha, thứ sáu 17 tháng 11, năm 1989
Rita Klimova là người đặt tên “Cách mạng Nhung”. Bà từng làm giảng viên chính trị học tại Đại học Charles cổ kính ở thủ đô Praha, và cũng là phát ngôn viên vô cùng uyên bác của phe đối lập, lực lượng đã truất phế quyền lực của những người cộng sản Tiệp Khắc.
Vóc nhỏ nhắn, tóc vàng óng, Klimova nói tiếng Anh cực chuẩn với giọng Manhattan kiểu West Side. Số là vì lúc còn bé, bà đã từng đi học ở New York, nơi người cha, nhà văn cánh tả Batya Bat, đến định cư sau khi đào thoát khỏi Đức Quốc xã năm 1938. Khi thế chiến kết thúc, gia đình bà trở về Praha.

Câu chuyện của bà cũng là câu chuyện tiêu biểu của một người bất đồng chính kiến Tiệp Khắc những năm 1980. Bà từng là một người cộng sản thuần thành, giống như chồng bà, ông Zdenek Mlynar, bạn học của Mikhail Gorbachev tại Đại học Quốc gia Moscow vào thập niên 1950. Ông thăng quan tiến chức trong Đảng, bà thì thuận buồm xuôi gió trong giới khoa bảng. Khi Mùa Xuân Praha 1968 bị đàn áp thì hai ông bà mất việc, và mất luôn niềm tin đầy mộng mị rằng chủ nghĩa cộng sản là hy vọng của loài người. Trong những năm khốn khó thời kỳ “bình thường hóa” [thời đàn áp sau 1968] bà làm dịch thuật để kiếm sống, bà cũng tham gia tích cực vào Hiến chương 77 [1977], và là bạn thân của Vaclav Havel.

Bà Klimova, vốn cực kỳ thông minh, có lúc rất nghiêm nghị khiến người ta ngại, nhưng ở tuổi 58, bà vẫn còn rõ nét thanh xuân và không kém phần hài hước. Như Klimova từng nói, chính sự hài hước đã tạo nên đặc tính của Cách mạng Nhung, làm nó khác hẳn các cuộc cách mạng khác tại Trung Âu vào mùa hè-thu 1989.

Đánh bại chủ nghĩa cộng sản là việc nghiêm túc. Chẳng ai nghi ngờ điều này. Nhưng ở Tiệp Khắc, cách mạng diễn ra với ngập tràn âm nhạc, sự dí dỏm, hài hước, tiếng cười, đôi khi pha chút phi lý, diễn ra hầu như theo kịch bản của nhà biên kịch nổi tiếng Vaclav Havel.

Từ trái sang phải: Rita Klimova, Alexander Dubcek, Václav Havel và Jirí Hajek các thành viên lãnh đạo cuộc cách mạng nhung/ảnh chụp tháng 11 năm 1989.
Ảo tưởng “vô nhiễm”

Cách mạng diễn ra cũng rất nhanh, y như lời giáo sư Timothy Garton Ash, chuyên gia lịch sử Trung Âu nhận xét về tốc độ sụp đổ của các chế độ cộng sản: “Ba Lan mất mười năm; Đông Đức mất mười tuần; Tiệp Khắc mất mười ngày.”

Chưa đầy một tháng trước đó, giữa tháng 10, Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Tiệp Khắc Milos Jakes còn trấn an nhóm cộng sản chóp bu rằng “Chúng ta sẽ ổn thôi. Chừng nào kinh tế còn trụ được, và dân chúng còn có cái để ăn.” Nói thế nhưng thực ra ông đang tự dối mình. Giống như các đồng nghiệp tại Bá Linh hay Leipzig, khi Jakes và cộng sự tại Lâu Đài Praha [trụ sở nhà cầm quyền] hiểu được những gì đang đến với mình thì đã quá trễ.

Trong một tuần, từ khi Bức tường Bá Linh sụp đổ, một không khí im lặng đáng ngại bao trùm thủ đô Tiệp Khắc. Mọi người đã thấy hình ảnh dân Bá Linh ăn mừng, chụp từ Khải hoàn Môn Brandenburg chỉ cách đó 200 km. Chủ nghĩa cộng sản tại Đông Đức đã sụp đổ. Đảng Cộng sản Đông Đức đã thất bại và đang thương lượng để đầu hàng.

Tuy vậy, các đồng chí tại Praha thì vẫn mơ mộng rằng mình sẽ có thể ở lại, bằng cách nào đó mình sẽ vô nhiễm với “căn bệnh truyền nhiễm”, theo cách gọi của Vasil Bil’ak, người theo phái Stalin kiểu mới trong giới lãnh đạo Tiệp Khắc. Vì vậy, họ không chịu thương lượng với phe đối lập. Ngược lại, họ đặt lực lượng công an chống bạo động và mật vụ StB vào tình trạng báo động toàn phần.

Một báo cáo mật viết ngay sau khi Bức tường Bá Linh đổ, gửi Phó Bộ trưởng Bộ Nội vụ phụ trách an ninh Rudolf Hegenbart, đã mô tả chi tiết việc các lực lượng an ninh chuẩn bị để “bảo vệ trị an, chống lại những phần tử thù địch, phá hoại và các lực lượng phản cách mạng” ra sao. Theo đó, việc tuần tra những khu nhạy cảm ở trung tâm thành phố phải được tăng cường.

Một đồng chí lão thành kể rằng “Chúng tôi sống ở một nơi khác hẳn với phần thế giới còn lại. Chúng tôi ở trong cái cõi của riêng mình”, đồng chí này thú nhận ông chẳng thấy chuyện gì sắp xảy ra, dù tất cả đang chuyển mình trước mắt ông.

Cựu Tổng bí thư Milos Jakes, ảnh chụp năm 2006 sau khi chính quyền cộng sản sụp đổ - ông không phải đi học tập cải tạo ngày nào và cũng chẳng lo mất Sổ hưu

Xem toàn bài