Đổi tiền năm 1985

Mấy ngày nay báo đài nhà nước rộ tin "Bác tin đồn đổi tiền", sự kiện này gợi nhớ đến lần đổi tiền năm 1985 được nhà báo Huy Đức kể lại trong tập I, tác phẩm "Bên Thắng cuộc", mời các bạn đọc lại để phán đoán xem: Liệu lịch sử có lặp lại hay không?

Trích: Ngày 11-9-1985, phần lớn nhân viên ngân hàng bị giữ lại trụ sở. Tin tức đổi tiền bắt đầu lọt ra. Trong khi đó, ngày 12-9-1985, báo Tuổi Trẻ vẫn chạy tít lớn trên trang nhất: “Bẻ gẫy thủ đoạn tung tin đổi tiền của gian thương”. Bài báo đanh thép tuyên bố: “Với sự tăng cường hiệu lực của bộ máy chuyên chính vô sản mọi hậu quả tin đồn phải được thanh toán triệt để”.

Hôm nay 24/4/2013 Tuổi Trẻ giấy và mạng đều có bài, tựa đề:

LÀM GÌ VỚI TIN ĐỒN?
Có bao nhiêu phần hữu lý trong cái tin đại - cồ - vịt “sắp đổi tiền” để rồi chiều thứ hai 22-4, Ngân hàng Nhà nước phải ra thông cáo bác bỏ?Có lẽ những kẻ đầu têu tung con vịt cồ này vẫn còn nhớ đến thời kỳ mà nền kinh tế đất nước được điều hành bằng “mệnh lệnh cách”, để rồi ngủ một đêm thức dậy thấy tiền bạc tích cóp bị buộc đem đổi đến một ngưỡng nào đó, ai cũng như nhau.
Có thể đoan chắc rằng tin đồn dựa trên những “hoài niệm” trên là phi lý, vô nghĩa trước hiện thực đất nước từ hơn 20 năm qua: kinh tế thị trường (bước đầu) “thuận mua vừa bán” và quyền được tích lũy không chỉ được Hiến pháp và luật pháp bảo hộ mà còn bởi những cam kết quốc tế...

Để rồi, sáng 14-9-1985, hệ thống loa truyền thanh giăng mắc khắp các góc phố

bắt đầu thông báo lệnh đổi tiền. Chính báo Tuổi Trẻ, trong số kế tiếp, ra ngày 14-9-

1985, cũng đăng quyết định của Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Phạm văn Đồng về

việc “phát hành tiền ngân hàng mới, thu đổi tiền cũ”. Chủ tịch Ủy ban Nhân dân

Thành phố Hồ Chí Minh Phan Văn Khải lên báo giải thích: “Đổi tiền là lợi ích của

nhân dân lao động”.

“Quyết định đổi tiền không phải là hoàn toàn bất ngờ đối với mọi người dân. Ấy

thế mà lúc sáu giờ sáng thứ bảy, ngày 14-9, khi nghe loa truyền thanh trên đường

phố tiếp âm Đài Tiếng nói Việt Nam bắt đầu thông báo chương trình phát thanh đặc

biệt kéo dài đến 7 giờ 15 những người ra đường sớm đều dừng lại, đứng chụm

nhum thành từng nhóm để nghe cho hết từng quyết định, thông báo. Và từ đó, tin

đổi tiền thành đề tài số một ở tất cả mọi nơi, của tất cả mọi người”.

Chờ đổi tiền

Không sững sờ sao được khi cả thành phố gần bốn triệu dân, chính quyền chỉ

thiết lập 900 bàn đổi tiền và chỉ cho “nhân dân lao động” có một khoảng thời gian

rất ngắn, trong vòng từ sáu đến mười hai giờ trưa ngày 14-9, để kê khai; người dân

chỉ được kê khai một lần và chỉ được đổi ngay một phần. Theo quyết định do Phạm

Văn Đồng ký ngày 13-9-1985: mỗi hộ gia đình được đổi ngay tối đa 2.000 đồng tiền

mới; mỗi hộ độc thân và mỗi người trong hộ tập thể (bộ đội, công an, cơ quan nhà

nươc) được đổi ngay tối đa 1.500 đồng; mỗi hộ kinh doanh có môn bài bậc cao

được đổi ngay tối đa 5.000 đồng tiền mới. Đối với số vượt mức đổi ngay thì nộp cho

bàn đổi tiền, lấy biên nhận, Ban Chỉ đạo Thu Đổi Tiền cấp tỉnh, thành phố, quận

huyện sẽ xem xét và giải quyết sau. Đặc biệt: “Số tiền mặt do đầu cơ, buôn lậu,

nhận tiền phân tán và do nguồn thu nhập bất chính khác đều bị tịch thu, nhập vào

tài khoản của ngân sách”.

Hàng nghìn câu chuyện dở khóc dở cười đã xảy ra do cách mà nhà nước đối xử

với tiền bạc của người dân theo kiểu đánh úp này. Do có hộ chỉ có bốn mươi đồng

tiền cũ để đổi nên “dịch vụ” đổi tiền giúp đã phát sinh giữa những người không có

lượng tiền mặt vượt quá mức 2.000 đồng tiền mới với các gia đình giàu có. Bằng

kinh nghiệm lần đổi tiền thứ nhất trong “Chiến dịch X3”, biết trước tương lai mất giá

của những đồng tiền “vượt mức đổi ngay” nộp cho ngân hàng rồi chờ “xem xét giải

quyết sau”, nhiều người đã tung tiền ra mua hàng.

Theo Sài Gòn Giải Phóng, ngay trong sáng 14-9-1985, ở chợ An Lạc, giá một con

vịt lên tới 3.000 đồng tiền cũ; một kg thịt heo lên tới 2.000 đồng, trong khi một kg

thịt heo nạc bán trước ngày đổi tiền chỉ là 325 đồng tiền cũ. Trước chín giờ sáng

ngày 14-9-1985, các đội kiểm soát đi bắt “một gian thương” mua gom chín tấn

gạo. Cũng trong buổi sáng, Quản lý Thị trường đã “phát hiện” tại Quận 10 “một hộ

đầu cơ phụ tùng xe đạp; một hộ chứa vải bất hợp pháp; một hộ buôn vàng và đá

quí, tịch thu một khối lượng tiền mặt lên tới 380.000 đồng tiền cũ”.

Bi kịch cũng không tha các cơ quan nhà nước. Ngân hàng biết trước chuyện đổi

tiền từ trước đó, không những đã không chịu thu tiền về mà còn tìm cách dí tiền

mặt xuống cho các cơ quan, đơn vị. Ông Trần văn Thêm, giám đốc Dệt Bình Minh

kể: “Sáng 13-9-1985, ngân hàng ấn cho chúng tôi gần một triệu đồng, bây giờ

chúng tôi phải vất vả giải trình”. Ngay trong ngày 15-9, nhiều xí nghiệp đã phải

ngưng hoạt động vì tiền cũ nộp đi tiền mới chưa được cầm, không có tiền lo bữa ăn

giữa ca cho công nhân. Dệt Bình Minh có 900 công nhân, chỉ nhận được 5.000

đồng. May Hòa Bình nhận được 2.500 đồng. Tình cảnh của nhiều cá nhân, đặc biệt

là với những người đang bị xếp vào diện “khách vãng lai”, thì lại càng bi kịch hơn gấp

bội.

Trường Chinh năm 1985

Vài ngày sau đổi tiền, ông Võ Văn Kiệt gửi thư báo cáo Phạm Văn Đồng và ông

Trường Chinh: “Kết quả của việc đổi tiền cho thấy tiền nằm trong nhân dân tương

đối ít, số hộ có số tiền đổi thấp là khá đông, cho chúng ta một kết luận đáng suy

nghĩ và day dứt về mức sống của nhân dân lao động hiện nay. Một kết quả khác

cho thấy tiền nằm trong tay tư sản không đáng kể, chúng ta đã ‘đánh hụt’ và để cho

bọn chúng quá nhiều thì giờ để chuẩn bị đối phó, thẳng tay thu gom, vơ vét hàng

của nhà nước và chuyển tài sản từ tiền ra những giá trị khác”.

Võ Văn Kiệt năm 1986

Cũng theo ông Võ Văn Kiệt: “Chúng ta có nhiều sơ hở trong vụ đổi tiền, gây nên

những hậu quả bất lợi đáng quan tâm. Sự thiếu bảo mật đã làm cho hàng của nhà

nước tuồn hết về người có tiền, tiền của các hộ buôn bán lớn chuyển hết cho các xí

nghiệp, công ty nhà nước, và thương nghiệp bị rút hết hàng nhanh chóng, suy yếu

khả năng chống đỡ trên thị trường. Chúng ta không thực sự chuẩn bị cho một vụ

đổi tiền, một đồng mới ăn mười đồng tiền cũ, không chuẩn bị một cơ cấu giấy bạc

của tiền mới thích nghi với nhu cầu thanh toán nhỏ. Giả dụ rằng chúng ta chỉ phát

hành đến mức năm mươi đồng tiền mới và nhiều đơn vị tiền lẻ, tình hình có lẽ đỡ

xấu hơn”.

Sau khi tiền mới được tung ra, giá cả tăng còn nhanh hơn ngựa chạy. Ngay

trong ngày 15-9-1985, Thành đoàn Thành phố Hồ Chí Minh đã phải tổ chức hội thảo

và sau đó cho lập các “đội thanh niên kiểm tra giá”. Ủy ban Nhân dân Thành phố

tuyên bố “Rút giấy phép kinh doanh những ai bán phá giá”. Nhưng giá cả đã tỏ ra

không hề sợ hãi chính quyền. Nhiều người dân khi nhận được đồng tiền mới, sức

mua đã giảm hàng chục lần khi họ giao tiền cũ cho nhà nước. Tình hình xấu đi

trông thấy: ngân hàng thiếu tiền, thương nghiệp thiếu hàng, công nghiệp thiếu vật

tư, công nhân đói vì cầm đồng tiền mất giá, nông dân khóc vì phải bán nông sản

với giá thấp hơn chi phí bỏ ra. Sản xuất giảm. Đầu tư nhà nước giảm. Chỉ số giá

bán lẻ trên thị trường tự do năm 1986 tăng 587,2% so với năm 1985.

Lạm phát chưa phải là thảm họa duy nhất của nền kinh tế. Như ông Kiệt phân

tích, mệnh giá thấp nhất của đồng tiền mới tự dưng bị nâng lên gấp mười, một

đồng tiền mới có sức mua theo lý thuyết bằng mười đồng tiền cũ. Cho dù loại giấy

bạc từ mười đồng tiền cũ trở xuống vẫn còn được lưu thông, nhưng nếu dùng một

đồng tiền mới để mua một que kem thì phải nhận thối về một ôm tiền lẻ. Sự bất

mãn tăng nhanh trong xã hội.

Tháng 12-1985, Quốc hội khóa VII triệu tập kỳ họp thứ 10. Trước khi ra Hà Nội,

đoàn Đại biểu Quốc hội tỉnh Cửu Long quyết định phải “nã pháo” vào Giá-Lương-

Tiền. Người nhận lãnh trách nhiệm này, bà Đào Thị Biểu, với biệt danh là bà Sáu

Trầu, kể lại: “Trước khi đi họp, anh Trịnh Văn Lâu, trưởng đoàn hỏi: ai dám phát

biểu? Nhiều người xung phong. Nhưng anh nói, vấn đề gay gắt lắm, phải có giọng

nữ nhẹ nhàng, nói năng từ tốn, thành tích kháng chiến tốt, phải dũng cảm, có thể

‘hy sinh’. Tôi nghĩ mình phát biểu là đem dân gửi cho Đảng, để dân mất lòng tin

vào Đảng là mình có tội. Thế là tôi nhận”.

Bài phát biểu đã được chuẩn bị sẵn từ ở nhà và được nộp cho chủ tịch đoàn Quốc

hội đăng kí tham luận theo nguyên tắc của thời kỳ đó. Nhưng, theo bà Sáu Trầu,

Phó Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Đỗ Mười, khi đọc “Báo cáo Tình hình Kinh tế Xã

hội” trước Quốc hội, đã “đổ thêm dầu vào lửa” bằng cách phê bình các địa phương

“không biết phát huy thế mạnh đổi tiền”. Lúc đó, theo bà Sáu Trầu: “Giá tăng cao

gấp mười lần. Lương người sản xuất thấp lẹt đẹt, còn lương kinh doanh cao ngút

trời. Tiền thì không có tiền lẻ; mua thuốc, ăn hủ tiếu... phải thế lại giấy chứng

minh. Giá vé xe đò tăng cao gấp năm đến bảy lần, nhiều người về xa không đủ tiền

phải nằm lại bến. Cuộc sống xã hội đầy khó khăn như phơi bày ra đó, cử tri cực kỳ

bức xúc. Phải chăng đó là ưu thế!”.

Bà Sáu và đoàn đại biểu Quốc hội Cửu Long quyết định viết lại bài phát biểu, nói

thẳng vào vấn đề hơn. Trước khi lên diễn đàn, bà Sáu Trầu dặn các đồng chí của

mình: “Gia đình tôi năm người tham gia cách mạng, hy sinh hết bốn rồi, giờ dẫu có

‘hy sinh’ thêm nữa thì cũng chẳng sao. Nếu tôi có bị sao thì nhớ chăm sóc con tôi

và giáo dục nó sống tốt, xứng đáng như mẹ nó”.

Ngày cuối cùng của kỳ họp, trước giờ bế mạc, bà Sáu - với hình ảnh được gần

500 đại biểu ghi nhớ: “một phụ nữ miền Nam phúc hậu, ăn trầu bỏm bẻm” - bước

lên diễn đàn, chất vấn thẳng vào vấn đề: “Chúng tôi cho rằng mười năm qua chưa

lần nào dân xôn xao, bất bình, thậm chí phẫn nộ bằng đợt phá giá-lương-tiền vừa

qua. Chúng tôi đã chứng kiến biết bao cảnh các cửa hàng ách tắc, bao nhiêu cuộc

cãi vã xô xát, bao nhiêu tiêu cực... Trung ương nói địa phương không biết phát huy ưu thế sau đổi tiền, nhưng ưu thế gì mà phát huy? Giá cả tăng năm, bảy lần so với trước, có thứ gấp mười, mười lăm lần, đội rất xa giá thị trường. Chúng tôi chứng kiến cảnh bắt và tịch

thu hàng của người tự sản, tự tiêu vì bán giá thấp hơn giá nhà nước quy định, đạo

lý gì phải làm như vậy? Đồng chí Đỗ Mười nói rằng tỷ giá công nông hiện nay đã rất

hợp lý, thậm chí nông dân còn có lợi nhiều hơn trước. Chúng tôi chưa nhất trí với

nhận định đó”. Bà Sáu Trầu nói tới đâu “cả hội trường vỗ tay rần rần” đến đó. Hôm

ấy, khi bà Sáu về phòng, nhiều đoàn đại biểu Quốc hội gõ cửa và tặng bà rất

nhiều... trầu cau. Bà Sáu Đào Thị Biểu nói: “Họ đồng cảm vì khó khăn ở đâu cũng

vậy nhưng chưa dám nói”.

Trần Phương năm 2013

Sau kỳ họp này, ông Trần Phương nhớ lại: Tôi quyết định phải từ chức nhưng khi

chia sẻ điều này với Đồng Sỹ Nguyên, Bộ trưởng Bộ Giao thông Đồng Sỹ Nguyên

nói: “Nếu từ chức, phải từ chức cả Hội đồng Bộ trưởng”. Tôi bảo: “Đằng nào cũng

phải có người chịu trách nhiệm. Nếu mình tôi chịu trách nhiệm được với dân thì

không nhất thiết phải kéo thêm nhiều người”. Trần Phương bị kỷ luật, nhưng ngay

từ lúc đó, dân gian đã nói: “Đổi tiền là chuyện Triều đình/Cớ sao chịu tội một mình

Trần Phương”. /Hết trích.

Đọc thêm: "Sắp có đổi tiền" bài viết từ năm 2011.